tasosbarmpas

Λέγεται συνεχώς ότι η πανδημία που αντιμετωπίζουμε τους τελευταίους μήνες είναι ένας πόλεμος με έναν αόρατο εχθρό.

Δεν έχω ζήσει τη φρίκη του πολέμου και δεν μπορώ να φανταστώ τι σημαίνει να καταστρέφονται όλα γύρω σου, να χάνονται χιλιάδες ανθρώπινες ζωές, να αφανίζονται οικογένειες και περιουσίες. Νομίζω, όμως, ότι ο πόλεμος αυτός είναι ίσως με ψυχολογικούς όρους διαφορετικός και με έναν ιδιότυπο τρόπο πιο τρομακτικός, πιο επίπονος και απάνθρωπα σκληρός.

Γιατί σε έναν κανονικό πόλεμο, ακόμα και μέσα σε όλη την αδιανόητη φρίκη και σκληρότητά του, η ανθρώπινη διάσταση με όλες τις εγγενείς ανάγκες της μπορεί να λειτουργεί ολοκληρωμένα. Ακόμα και ανάμεσα στα ερείπια και τους καπνούς μπορεί κανείς να αγκαλιάσει, να φιλήσει, να αγγίξει με κάθε τρόπο τον δίπλα του, να μοιραστεί τον πόνο, να προσπαθήσει να επουλώσει τις πληγές και να κρατήσει έτσι ζωντανή την ελπίδα. Μπορεί ελεύθερα να αναπνεύσει ο ένας την ανάσα του άλλου και να υποσχεθεί ένα καλύτερο αύριο.

Σε αυτόν τον πόλεμο όμως του κορονοϊού όλα όσα μας κάνουν κυριολεκτικά ανθρώπους, οι βασικές εγγραφές στο DNA και στα κόκκαλά μας που είναι οι ανθρώπινες σχέσεις, αυτή η έμφυτη ανάγκη μας να δίνουμε και να παίρνουμε αγάπη μέσα από αυτές, μπορεί να είναι ακόμα διαθέσιμες επιλογές που βρίσκονται διαρκώς δίπλα μας, όμως δεν επιτρέπεται να τις ενεργοποιήσουμε. Και αυτό είναι τραγικό.

Ο κορονοϊός δεν σταμάτησε απλά τη ζωή μας. Μας απαγόρευσε να είμαστε άνθρωποι. Απενεργοποίησε βίαια τις πιο βασικές βιολογικές μας ανάγκες, κρατώντας μας ζωντανούς και φοβισμένους χωρίς να ξέρουμε τι να κάνουμε και πώς να αποσυμπιέσουμε τα πιο κρίσιμα συναισθήματα για την επιβίωσή μας.

Σε κανέναν άλλο πόλεμο οι άνθρωποι δεν στερήθηκαν την επιλογή να αγκαλιάσουν τους αγαπημένους τους. Σε κανέναν άλλο πόλεμο οι άνθρωποι δεν έπρεπε να πεθαίνουν τελείως μόνοι.

Ο νέος αυτός ιδιότυπος πόλεμος όμως ίσως μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν μας λείπει πραγματικά η αγορά, ο καφές, τα εστιατόρια ή τα ταξίδια. Όλα αυτά λειτουργούσαν τις περισσότερες φορές ως δικαιολογίες για να αποφύγουμε να αντιμετωπίσουμε πραγματικά τον εαυτό μας και τη ζωή μας. Αυτό που μας λείπει αφόρητα είναι η ανθρώπινη επαφή σε όλες τις εκφάνσεις και εκφράσεις της. Μας λείπει αυτό που μας κάνει κυριολεκτικά ανθρώπους.

Κι αν δεν συνειδητοποιήσουμε ότι αυτή η ανθρώπινη σύνδεση είναι η πεμπτουσία της ανθρώπινης διάστασής μας, ότι συνδέεται και επηρεάζει κυριολεκτικά όλους τους δείκτες της υγείας μας τότε, όταν θα επιστρέψουμε στην «παλιά» κανονικότητα, όταν θα «πάρουμε πίσω τη ζωή μας» θα συνεχίσουμε δυστυχώς όπως και πριν να υποκρινόμαστε ότι ζούμε. Και θα χάσουμε τη σημαντικότερη ίσως ευκαιρία που μας δόθηκε ποτέ να απαιτήσουμε και να δημιουργήσουμε μια νέα κανονικότητα όπου προτεραιότητα θα είναι πραγματικά ο άνθρωπος και οι ανθρώπινες σχέσεις.

Από τότε που οι άνθρωποι «τρώγανε πέτρες» και προσκυνούσαν τη φωτιά η περιέργεια ήταν το πιο ενοχλητικό και εύχρηστο (για ορισμένους) ελάττωμά τους. Με ψυχολογικούς όρους, η προσαρμογή τους δεν ήταν ποτέ ομαλή. Κάθε πράγμα έπρεπε να έχει το όνομά του και ήταν απαραίτητο (για λόγους ασφαλείας) να γνωρίζουν τις διαθέσεις του. Ό,τι όμως δεν μπορούσε να εξηγηθεί έπρεπε υποχρεωτικά να ανυψωθεί σε μια υπέρτατη θεότητα.

Αυτή η εκλογή δεν υπήρξε τυχαία. Αν κάποιος μπορεί να ρίχνει τόσο νερό από τον ουρανό, σίγουρα μπορούσε μια μέρα να ξεχαστεί και να τους πνίξει. Ο φόβος υφίσταται στον βαθμό που κυριαρχεί η άγνοια, ενώ η εξουσία και ο έλεγχος υφίστανται στον βαθμό που κατέχουν (ή υποστηρίζουν ότι κατέχουν) τη γνώση και τις σωστές απαντήσεις. Δεν είναι τυχαίο που φοβόμαστε μέσα στο απόλυτο σκοτάδι (δε βλέπουμε και συνεπώς δε γνωρίζουμε), ούτε αποτελεί σύμπτωση που οι περισσότεροι θαυμάζουν και διαδίδουν πράγματα που στην πραγματικότητα δεν καταλαβαίνουν.

Δεν ήταν έτσι καθόλου δύσκολο να κατανοηθεί από ορισμένους ότι η αλήθεια δεν πρέπει να αποτελεί μια προσωπική υπόθεση: μια ατομική διαλεκτική. Κάτι τέτοιο θα ήταν απόλυτα καταστροφικό. Αν δεν τη γνωρίζει ένας Θεός, ή ένας τυφλός (!) μάντης (μέντιουμ) τότε ο κάτοχός της πρέπει να είναι τουλάχιστον ένα μεγαλοφυές πνεύμα, μια μοναδική αυθεντία με τεράστια αντιληπτική ικανότητα (υδροκέφαλος) και γνώση. Η ιστορία διαγράφεται έτσι με μια μάζα που φοβάται και «κοιμάται» αδιάκοπα (με ανοιχτά τα μάτια) και μια μειοψηφία που γνωρίζει και μπορεί να προβλέπει το μέλλον με τα μάτια κλειστά.

Αργότερα, όταν ο «κοινός» νους τους, πέρασε τις δύσκολες περιόδους της παιδικότητας (άγνοια, αδιαφορία) και της εφηβείας του (ταύτιση με πρότυπα), οι διευκρινιστικές ερωτήσεις άρχισαν τότε να ξεφεύγουν από το μυθικό πλαίσιο και αντλούσαν με ωριμότητα τα επιχειρήματά τους από την πραγματικότητα. Το άσχημο παρόν των ανθρώπων μπορούσε να αντιμετωπιστεί και να εφησυχαστεί μόνο με ένα καλύτερο μέλλον. Οι υπερ-βολικοί μύθοι μπορούσαν να αντικατασταθούν εξίσου τώρα από ωραία και εκλεπτυσμένα μυθιστορήματα ή ακόμα με μια φαντασιόπληκτη ποίηση. Αν δεν μπορούσες να ζήσεις τις επιθυμίες σου εκείνη τη στιγμή, τότε μπορούσες τουλάχιστον να τις ονειρευτείς μέσα από την τέχνη που σου προτείνανε. Η «δανεισμένη» γλώσσα του ονείρου αποτελεί μέχρι τις μέρες μας τη μεγαλύτερη κατασταλτική δύναμη. Γιατί κάθε εξουσιαστική προσπάθεια για ιδεολογικό έλεγχο, από την επινόηση θεοτήτων μέχρι την κανονιστική χρήση και την ιεραρχική δόμηση της γλώσσας (ανώτερη – κατώτερη, σωστή – λάθος χρήση), όπως άλλωστε και όλες οι παραλλαγές των μύθων μέσα στην ιστορία, έχουνε μια βασική αμετάβλητη δομή: ανακαλύπτουν (ξανασκεπάζουν) την κοινωνική πραγματικότητα προτείνοντας πάντοτε τη μοναδική και υπερβατική αλήθεια.

Σήμερα είσαι ελεύθερος να επιλέξεις τι είναι σωστό και τι είναι λάθος. Το πρόβλημα εντοπίζεται στο γεγονός ότι οι επιλογές σου είναι ήδη επιλεγμένες και περιορισμένες. Η κοινωνία είναι η μόνη αρμόδια να ορίσει το καλύτερο από το χειρότερο, την ποιότητα από τα σκουπίδια. Ο Shakespeare δεν ανήκε πάντοτε στην υψηλή λογοτεχνία. Απέκτησε αυτήν τη θέση, όταν θεωρήθηκε ότι οι ιδέες του συμπλέουν με την ιδεολογία της κοινωνίας. Η προσωπική επιλογή μπορεί να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτη γνώση και είναι πολύ πιθανό και σε ανεπιθύμητη σύγκρουση. Για να αντιμετωπιστεί το τελευταίο η ελευθερία ορίζεται με όρια και η ποιότητα περιγράφεται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Αξίζει έτσι να διαβάζεις μόνο ό,τι θεωρείται «καλή», «μεγάλη», «κλασική» λογοτεχνία.

Αυτό που αμφισβητείται σήμερα δεν είναι η χρησιμότητά του «να ονειρεύεσαι», αλλά το περιεχόμενο και η προέλευση (ο πομπός) του ονείρου. Η πραγματικότητα της ζωής, το ξέρουμε (;) πλέον, δεν αντανακλάται αλλά κατασκευάζεται. Εάν αυτή η πραγματικότητα εδώ και αιώνες λειτουργεί ανασταλτικά για τις επιθυμίες των περισσότερων ανθρώπων μέσα από επιλεγμένες μεθόδους, τότε πρέπει αναγκαστικά να λειτουργεί ενισχυτικά για τις επιδιώξεις των κατασκευαστών της. Τα πράγματα δεν είναι σχετικά ως προς τη λειτουργία τους, αλλά ως προς τον τρόπο θέασης αυτής της λειτουργίας. Κάθε τι εξαρτάται από ποια θέση το βλέπεις στον χώρο και τον χρόνο. Το πρόβλημα εντοπίζεται στο ποιος επιλέγει αυτήν την οπτική γωνία κάθε φορά και για ποιον σκοπό. Η άποψη ότι στην ανθρώπινη σκέψη υπάρχουν όρια είναι το ίδιο κωμική με την άποψη ότι κάθε ερώτημα έχει μια μοναδική και ορθή απάντηση. Αν κάθε φωτογραφία γίνεται διαφορετική εάν αλλάξεις απλά και μόνο το κέντρο λήψης της, τότε κάθε άποψη είναι έγκυρη στον βαθμό που μελετά όλα τα πιθανά κέντρα θέασης για να καταλήξει σε αυτό που της ταιριάζει καλύτερα στο μάτι.

Η όραση είναι αμοιβαία. Αν σε βλέπω σημαίνει ότι μπορείς να με δεις και εσύ. Ωστόσο, υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στην όραση και το βλέμμα. Το βλέμμα είναι επιλεκτικό. Βλέπουμε ό,τι κοιτάζουμε και για να “δούμε” κάτι πρέπει απαραίτητα να το έχουμε διδαχθεί.

Η γνώση είναι καθολικής σημασίας στην ανθρώπινη φύση. Λειτουργούμε αιτιακά. Επιβιώσαμε άλλωστε και κυριαρχήσαμε ακριβώς χάρη στη δυνατότητά μας να μαθαίνουμε, να συσσωρεύουμε και να αξιοποιούμε τη γνώση και να συνεργαζόμαστε σε μικρές ή μεγάλες ομάδες και όχι εργαζόμενοι σε ατομικό επίπεδο.

Δεν είναι τυχαίο, επομένως, ότι οι πιο προηγμένες χώρες, αυτές στις οποίες μάς αρέσει τόσο πολύ να αναφερόμαστε συγκριτικά, έθεσαν σε κάποιο σημείο της ιστορίας τους ως εθνική προτεραιότητά τους την εκπαίδευση σε όλες τις μορφές της, απολαμβάνοντας σταδιακά τα καθολικά οφέλη που όλοι σήμερα θαυμάζουμε και επιθυμούμε και για εμάς.

Αν μεγαλώσαμε σε μια χώρα που μας εκπαίδευσε με όλες τις δομές και εκφάνσεις της ότι είμαστε ένας λαός με λαμπρή ιστορία που όλοι μας ζηλεύουν και αυτό είναι αρκετό και για τις σημερινές μας ζωές, αν διδαχθήκαμε ότι μπορούμε να λειτουργούμε μόνο με τα ένστικτα και τα πάθη μας, χωρίς να σκεφτόμαστε αναλυτικά και βασανιστικά τα ερωτήματα που μας απασχολούν κάθε φορά, αν πιστέψαμε ότι είμαστε μικροί θεοί και ο καθένας μόνος του μπορεί να πετύχει ό,τι επιθυμεί και κυρίως να ευτυχήσει χωρίς την συνεργασία των άλλων, αν δεν μας εκπαίδευσαν ποτέ στην αλληλεγγύη, στην ισότητα, στη συνεργασία, στην αξία της επιστημονικής γνώσης και των δεδομένων, στην καθολική αρχή ότι κάθε ζωή έχει την ίδια αξία, τότε δεν μπορούμε παρά να συμπεριφερθούμε ακριβώς έτσι. Δεν έχουμε επιλογή.

Οι χώρες στις οποίες αναφερόμαστε ως προηγμένες δεν πέτυχαν τυχαία. Έθεσαν μέσω της εκπαίδευσής τους ως συστατικά και δομικά τους στοιχεία όλα αυτά που εμείς περιφρονούμε, παρά το γεγονός ότι πολλά από αυτά αποτελούν τη γνώση που κατακτήσαμε παλαιότερα και την οποία σωστά αξιοποίησαν οι περισσότεροι λαοί, εκτός από εμάς. Δημιουργήσανε έτσι ένα πλαίσιο που σέβεται και υποστηρίζει την ανθρώπινη φύση και, επομένως, τους πολίτες τους. Και το σημαντικότερο: ανατροφοδοτούνται και το εξελίσσουν συνεχώς.

Οι κοινωνίες δυστυχώς δεν αλλάζουν με ευχές και μαγικές συνταγές. Η μόνη αποδεδειγμένη πρακτική είναι η εκπαίδευση. Μια εθνική και καθολική συμφωνία για την εκπαίδευση σε όλες τις δομές της, όπου κανείς δεν θα μπορεί να την αλλάξει χωρίς τη σύμφωνη γνώμη όλων, θα αποτελέσει την αρχή για να αλλάξουν σταδιακά όλα. Η αλλαγή είναι πάντοτε αργή, αλλά σταδιακά θα επηρεάσει και θα επιδράσει σε όλες τις κοινωνικές και οικονομικές δομές, διαμορφώνοντας ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο αλληλεπιδράσεων.

Η τύχη και το τυχαίο έχουν πάντα το ρόλο τους. Είναι διαφορετικό όμως από την περίπτωσή μας, όπου σήμερα η επιβίωση και η ποιότητα της ζωής μας είναι στην κυριολεξία τυχαία.